4.3.2 Ubóstwo
Dochód zapewnia ludziom dostęp do artykułów pierwszej potrzeby i dóbr konsumpcyjnych, a zatem jest ważnym warunkiem wstępnym zaspokojenia podstawowych potrzeb. Ponadto dochód jest podstawą do tworzenia majątku, nabywania własności i zabezpieczenia społecznego. Niekorzystna sytuacja dochodowa zmniejsza możliwości konsumpcyjne i często prowadzi do niedoborów w innych obszarach, takich jak sytuacja mieszkaniowa lub uczestnictwo w życiu społecznym i kulturalnym (por. Häfelinger, Lampert, Saß & Ziese 2005).
Ubóstwo jest obliczane przy użyciu skali opracowanej przez OECD. Jeśli miesięczny dochód netto osób wynosi mniej niż 60% średniego dochodu społeczeństwa jako całości, to osoby te są uważane za zagrożone ubóstwem (por. Häfelinger, Lampert, Saß & Ziese 2005). W roku 2016 23,5 % ludności Unii Europejskiej było zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Bułgaria miała jeden z najwyższych wskaźników w UE - 40,4 % ludności było zagrożone ubóstwem. W Grecji i Rumunii ponad jedna trzecia ludności była zagrożona ubóstwem (zob. Unia Europejska/ Eurostat, 2018).
Jednakowoż grupa osób dotkniętych ubóstwem cechuje się na całym świecie mobilnością. W grupie tej zachodzą ciągłe zmiany, ponieważ ludzie w każdej chwili wpadają w ubóstwo lub wychodzą powyżej progu ubóstwa. Wiąże się to również z brakiem bezpieczeństwa stosunków pracy, ponieważ w wielu zawodach nie można już znaleźć stałych umów o pracę, a tym samym pewności planowania. Należy zatem zauważyć, że grupa osób żyjących w ubóstwie nie jest jednolitą, równą masą ludzi, ale zbiorem wielu jednostek, z których wszystkie znajdują się w momencie pomiaru poniżej określonego progu (por. Komisja Europejska, 2013).
Ubóstwo jest wielowymiarowym zjawiskiem społeczno-ekonomicznym, które zależy z jednej strony od warunków ekonomicznych, społecznych i wynikających z prawa pracy, ale także od czynników indywidualnych, takich jak wykształcenie, stan zdrowia czy integracja społeczna z drugiej strony (por. Grundiza i Vilaplana, 2013).
Ludzie dotknięci ubóstwem są bardziej podatni na ryzykowne zachowania zdrowotne, zwykle mają niezdrową dietę i spożywają alkohol, nie są wystarczająco aktywni fizycznie lub są bardzo mocno obciążeni fizycznie, a także mają gorszy dostęp do opieki zdrowotnej. Prowadzi to do zwiększonej częstości występowania dolegliwości fizycznych i chorób oraz do gorszej oceny własnego zdrowia (por. Häfelinger i in. 2005; Lampert i in. 2018).
Zadowolenie z własnego życia, a zwłaszcza z własnej sytuacji finansowej, zależy w dużej mierze od wykształcenia poszczególnych osób. Szczególnie ludzie żyjący w ubóstwie mają trudności z sfinansowaniem podstawowych potrzeb. Często brakuje im przykładowo środków na opłacenie czynszu lub kosztów ogrzewania, na konsumpcję mięsa lub ryb co dwa dni lub na sfinansowanie zakupu telewizora lub telefonu. Również nieoczekiwane wydatki na uczestnictwo w życiu kulturalnym i społecznym oraz edukację, np. wycieczki szkolne, wizyty w teatrach lub zakup książek i materiałów edukacyjnych, nie mogą być sfinansowane i opłacane. W związku z kryzysem finansowym 39,4 % obywateli i obywatelek UE nie było w stanie - wedle ich własnych szacunków - pokryć w roku 2013 nieoczekiwanych wydatków,. Te ograniczenia w życiu ludzi stanowią poważny problem i mają duży wpływ na zadowolenie z życia, zdrowie i uczestnictwo w życiu społecznym (por. Eurostat, 2015).
Szczególnie sytuacja mieszkaniowa wiąże się dla wielu osób z wysokimi wydatkami. W roku 2012 11% wszystkich obywateli i obywatelek europejskich wydało ponad 40% swoich dochodów na wynajem i uboczne koszty eksploatacji. W niektórych przypadkach ludzie są tymi wydatkami przeciążeni, więc mogą być zmuszeni do życia w złych warunkach mieszkaniowych lub do oszczędzania w innych sferach. W roku 2013 23,5% osób zagrożonych ubóstwem w UE mieszkało w takich miejscach zamieszkania, które miały przykładowo przeciekające dachy, mokre ściany i sufity lub były pokryte pleśnią, co prowadziło między innymi do zagrożenia zdrowia i złego samopoczucia. Można również zaobserwować korelację między dochodami a zadowoleniem z sytuacji mieszkaniowej. W szczególności kraje o niższym średnim dochodzie w porównaniu z innymi państwami członkowskimi UE potwierdziły ten związek (zob. Eurostat, 2015).
W ramach kategorii ubóstwa należy uwzględnić klasizm (dyskryminację klasową). Tutaj dyskryminacja oznacza nie tylko uprzedzenia, ale pięć form ucisku według Iris M. Young (zob. Reuscher 2013):
- Wyzysk nie jest spowodowany tym, że jedni mają olbrzymie dobra lub dysponują bogactwem finansowym, a inni mają niewiele lub nic, ale raczej tym, że społeczny podział zadań opiera się na procesie społecznym, który prowadzi do zależności od władzy i nierówności.
- Marginalizacja oznacza, że jednostki są klasyfikowane jako przydatne i nieprzydatne na podstawie cech i umiejętności i tym samym są wykluczone na przykład z rynku pracy.
- Przemoc nie jest rozumiana jako przemoc fizyczna lub psychiczna, ale jako systematyczny i instytucjonalnie chroniony charakter społeczny akceptowany przez społeczeństwo. Mamy tu na myśli na przykład przemoc skierowaną wobec członków grupy tylko dlatego, że są oni jej członkami.
- Bezsilność odnosi się do społecznego porządku pracy, w którym niektórzy ludzie mają ograniczoną władzę nad innymi ludźmi i tym samym moc decyzyjną. Osoby bezsilne tylko z trudem mogą rozwijać swoich zdolności i możliwości lub nie mogą ich rozwijać wcale; tym samym są uwięzieni w swojej pozycji.
- Imperializm kulturowy, strategia wykluczenia, która nawet same grupy dyskryminowane prowadzi do tego, by postrzegały siebie jako innych. Doświadczenia i kultura grupy rządzącej są przyjmowane jako powszechnie obowiązujące i stają się normą.
Zjawisko klasizmu (dyskryminacji klasowej) zostało omówione również przy użyciu innych pojęć, przykładowo w społeczeństwie klasowym przez Karola Marksa w kapitalizmie. Tutaj jedna klasa jest systematycznie preferowana w stosunku do drugiej (por. FES Landesbüro Thüringen 2016). Według Young'a ucisk jednej klasy przez drugą jest głęboko zakorzeniony i wzajemnie powiązany. Podąża on za społecznym wzorcem niekwestionowanych i bezrefleksyjnych norm i wartości.
Ubóstwo dzieci
Życie w ubóstwie ma negatywne skutki nie tylko dla rodziców; zwłaszcza dzieci mają często problemy w szkole i ze swoim zdrowiem. Ciasne warunki mieszkaniowe, niewielkie pieniądze na zdrową żywność, edukację, hobby czy wakacje to tylko kilka przykładów trudności, z jakimi borykają się rodzice. Dzieci, które dorastają w ubóstwie, są zazwyczaj wykluczone z wielu aktywności społecznych i kulturalnych, które są całkiem normalne dla ich rówieśników. Posiadanie dużej ilości książek w domu, chodzenie do kina, kupno komputera, pralki czy zapraszanie przyjaciół do domu na wspólny posiłek są dla wielu dzieci niemożliwe. Ponadto dzieci mają zazwyczaj gorsze szanse w szkole, są strukturalnie dotknięte bezpośrednią i pośrednią dyskryminacją w systemie edukacji, a tym samym zmniejsza się możliwość późniejszego prowadzenia życia poza ubóstwem (por. Menne & Stein, 2017).
W roku 2017 24,9 % dzieci w UE było dotkniętych ubóstwem. Na sytuację finansową dzieci znaczący wpływ mają przede wszystkim dochody rodziców. Bardziej narażeni na ubóstwo są nie tylko bezrobotni rodzice, ale zwiększone ryzyko cechuje także gospodarstwa domowe z niewielką liczbą godzin pracy w tygodniu (por. Eurostat, 2019). Obok wykształcenia rodziców duży wpływ na edukację dzieci mają możliwość wspierania dziecka przez rodziców i podkreślanie znaczenia dobrego wykształcenia dla dalszej drogi życiowej. Ponieważ edukacja jest jednym z najważniejszych warunków zmniejszenia zagrożenia ubóstwem i osiągnięcia stabilności finansowej, różne programy mają na celu promowanie edukacji dzieci (zob. Grundiza i Lopez, 2013).
Ubóstwo wśród osób starszych
Na ryzyko ubóstwa narażone są szczególnie nie tylko dzieci - dotknięci ubóstwem mogą być również emeryci i emerytki. W roku 2017 18,2% osób powyżej 65. roku życia żyło w UE w ubóstwie (zob. Eurostat, 2019). W roku 2017 prawie jedna piąta ludności miała 65 lat i więcej. Ze względu na niski wskaźnik urodzeń i wyższą średnią długość życia zmienia się struktura populacji w kierunku większego udziału osób starszych, tzw. piramidy wieku (por. Eurostat, 2018). O sytuacji ekonomicznej emerytów i emerytek decyduje wysokość otrzymywanych przez nich świadczeń. Pewną rolę odgrywają również prywatne aktywa finansowe i prywatne zabezpieczenia emerytalne, ale ich zwiększenie jest prawie niemożliwe po przejściu na emeryturę. Wysokość emerytury zależy zazwyczaj od wysokości składki wpłacanej do danego towarzystwa ubezpieczeniowego. Ubóstwo wśród osób starszych wynika zazwyczaj z niskiej wysokości wpłaconej składki, a tym samym niskiej emerytury, jeśli osoby te były przykładowo długo bezrobotne lub wykonywały pracę w nietypowych formach zatrudnienia.
Pewną rolę odgrywa również skład gospodarstwa domowego i tak na przykład starsze pary są w porównaniu z osobami samotnymi mniej dotknięte ubóstwem (zob. Blömer i in., 2017). Interesujące jest spojrzenie na lata, które prawdopodobnie pozostaną do końca życia osobom w wieku lat 65: kobiety w wieku lat 65 mają przewidywaną długość życia na poziomie 21,2 lat, mężczyźni 17,9 lat. Tu przede wszystkim liczy się zdrowie i dostęp do dobrej opieki medycznej, ponieważ zwłaszcza w podeszłym wieku przybierają na sile choroby współistniejące i dolegliwości fizyczne. Mężczyźni i kobiety po 65 roku życia mogą spodziewać się dobrego stanu zdrowia średnio przez 9,4 lat, tak więc należy spodziewać się około 12 lat problemów zdrowotnych oraz, w zależności od systemu ubezpieczeń, dodatkowych wydatków, które często muszą ponosić członkowie rodziny (por. Eurostat, 2015).
Także i tutaj osoby z grup w niekorzystnej sytuacji społecznej są mocniej dotknięte problemami zdrowotnymi i dolegliwościami niż ma to miejsce w grupie osób stosunkowo lepiej sytuowanych. W szczególności kobiety powyżej 65 roku życia mają z powodu problemów zdrowotnych zawsze lub często ograniczone kontakty społeczne (16,7%), podczas gdy mężczyźni nie wykazywali różnic między grupami społecznymi (por. Hoebel; Kuntz; Kroll; Lampert & Müters, 2017). Na pytanie, czy osoby w wieku powyżej 65 lat żyły w ostatnich czterech tygodniach pełnią życia i czuły się spokojne i pogodne, a także szczęśliwe, duża część osób o niskim statusie społecznym odpowiedziała „nie” i oceniła swoje samopoczucie gorzej niż wyższe grupy społeczne (zob. Hoebel; Kuntz; Kroll; Lampert & Müters, 2017).
Trudności w starszym wieku
Oprócz trudności i problemów wynikających z ubóstwa sporo emerytów i emerytek boryka się z ograniczeniami w zakresie zdrowia i swojej sprawności umysłowej. Wiele osób w podeszłym wieku potrzebuje pomocy w realizacji codziennych zadań, w zakresie higieny osobistej i organizacji swojego życia. Zwłaszcza osoby starsze mają duże znaczenie i wpływ na społeczeństwo, zarówno w swojej rodzinie, jak i w swoim środowisku społecznym (por. WHO, 2015). Jednak to właśnie problemy zdrowotne znacznie ograniczają uczestnictwo w życiu społecznym i mobilność, przez co ludzie narażeni są na większe ryzyko życia w izolacji. Dobremu samopoczuciu ludzi sprzyja przede wszystkim uczestnictwo w życiu społecznym, jest motywacją do wyjścia z domu, a tym samym do bycia i pozostawania w ruchu (por. WHO, 2015). Osoby starsze potrzebują następujących możliwości i umiejętności, aby na starość zwiększyć swoje dobre samopoczucie i uczestnictwo w życiu społecznym:
- zaspokajanie podstawowych potrzeb
- uczenie się, rozwijanie i podejmowanie decyzji
- bycie mobilnym
- budowanie i utrzymywanie relacji
- przyczynianie się do rozwoju społeczeństwa, wnoszenie swojego wkładu w rodzinę lub krąg przyjaciół i znajomych
Utrzymanie i rozwijanie tych umiejętności jest ważne, aby umożliwić osobom starszym wykonywanie ważnych dla nich czynności. Zaspokojenie podstawowych potrzeb to bezpieczeństwo osobiste i finansowe oraz odpowiednie miejsce zamieszkania. Emeryci i emerytki chcą rozwijać się również w starszym wieku, aby móc poszerzać swoją wiedzę i uczestniczyć w postępie, na przykład w dziedzinie technologii. Chcą nadal być postrzegani jako część społeczeństwa i uczestniczyć w jego życiu. Tylko w ten sposób mogą zachować swoją tożsamość, swój sens życia i swoje zainteresowanie życiem (por. WHO, 2015).
Utrzymanie mobilności, czy to poprzez własne ciało, czy przy pomocy urządzeń wspomagających, umożliwia z jednej strony poruszanie się w otoczeniu własnego mieszkania, ale także dostęp do sklepów, usług oraz oferty społecznej i kulturalnej. Ma to również wpływ na relacje osobiste, czy to z rodziną, czy z przyjaciółmi i przyjaciółkami. To właśnie te relacje mają wpływ na całe życie; działają jako zasób i mają pozytywny wpływ na dobre samopoczucie, zdrowie i sens życia jednostek (por. WHO, 2015).
Brak osobistych relacji i kontaktów skutkuje samotnością aż po izolację, gorszym stanem zdrowia i bardziej ryzykownymi zachowaniami (por. WHO, 2015). Ważnym czynnikiem wpływającym na ludzi jest, poza relacjami, poczucie uczestnictwa. Praca, definiowana tutaj bardzo szeroko i nie zawsze rozumiana jako tradycyjny model pracy zarobkowej, daje ludziom poczucie spełnienia i wspiera ich zdrowie oraz umiejętności poznawcze i społeczne (por. WHO, 2015).
Stereotypy na temat osób starszych zwykle mówią, że tracą one pamięć i nie są już w stanie uczyć się i podejmować decyzji. Fakt, że stwierdzenia te nie odnoszą się do dużej i zróżnicowanej grupy osób starszych, nie chroni ich przed dyskryminacją. Szczególnie w dobie zmian demograficznych państwa stoją przed wieloma wyzwaniami - oczekiwany wzrost kosztów w systemach opieki zdrowotnej i społecznej to tylko jeden z przykładów. Niemniej jednak ukierunkowane działania w powyższych obszarach mogą mieć pozytywny wpływ na dobre samopoczucie i zdrowie, a tym samym na poprawę jakości życia osób starszych (por. WHO, 2015).
