3.3.3 Różnorodność płciowa
Płeć obejmuje następujące trzy centralne płaszczyzny (por. KJR b.r.):
- Płeć biologiczna lub płeć ciała opiera się wyłącznie na cechach fizycznych. Są one przypisane do płci męskiej lub żeńskiej. Jednakże na przykład osoby inter mają zarówno żeńskie jak i męskie cechy płciowe.
- Tożsamość płciowa opisuje wewnętrzną pewność przynależności do danej płci. Decydującym czynnikiem jest postrzeganie samego siebie, zgodnie z którym ludzie czują, że należą do tożsamości cis lub trans względnie samo-określonych koncepcji tożsamości.
- Ekspresja płci dotyczy płci społecznej, ubrania, roli płci, nawyków itp. Niektóre rodzaje zachowań są definiowane przez społeczeństwo jako typowo męskie lub żeńskie.
Socjalizacja płciowa i doing gender (uprawianie płci)
Doing gender oznacza ciągłe wytwarzanie ról płciowych, dwupłciowości i dominujących wyobrażeń męskości lub kobiecości (por. de Beauvoir 1985). Doing Gender dotyczy socjalizacji płci oraz uczenia się i ciągłego powtarzania ról płciowych przez rodziców, w przedszkolu, szkole, grupie rówieśniczej, mediach, reklamie itp.
Bezpośrednio po narodzinach dziecka, a nawet przed jego urodzeniem, natychmiast ciągle jeszcze pojawia się pytanie "Czy to chłopiec, czy dziewczynka? (por. Butler 2004). Nowonarodzone dziecko otrzymuje imię chłopca lub dziewczynki, otoczenie zwraca się do niego jako do dziewczynki lub chłopca i tak też dziecko jest wychowywane. Często sugeruje się również różową lub niebieską odzież i zabawki, artykuły papiernicze i kosmetyczne. Specyficznie dla danej płci proponuje się i promuje określone zabawki, hobby lub dyscypliny sportowe, a innych się z tego tytułu zabrania (por. West/Zimmerman 1987, 125-151).
Poprzez zabawę tradycyjnymi lalkami, lalkami barbie i miniaturowymi kuchenkami większość dziewczynek przygotowywana jest do późniejszej roli matki. Wychowywane są jako istoty opiekuńcze, pielęgnujące, żywiące, pośredniczące i empatyczne, a także dostosowywane do istniejących heteronormatywnych ideałów piękna bycia seksownym i szczupłym. Dziewczęta, które nie dostosowują się do swojej roli płciowej, są szybko przywoływane do porządku.
Jednocześnie wielu chłopców już we wczesnym wieku dzięki zabawie koparkami, samochodami, zestawami rzemieślniczymi i zabawkami technicznymi oraz uprawianiu dyscyplin sportowych nastawionych na konkurencję jest przygotowywanych do późniejszego życia zawodowego, do zainteresowań technicznych i rzemieślniczych oraz asertywności, siły, rywalizacji i kariery. Chłopcy, którzy nie odpowiadają wyobrażeniom o męskości, płaczą lub są uważani za delikatnych i miękkich, słyszą, że nie są „prawdziwymi chłopcami” lub gejami (zob. Stage/Debus 2012, 27-42).
Bycie gejem jest konotowane negatywnie, jest wyśmiewane i deprecjonowane. Zachęcanie chłopców i mężczyzn do bycia silnym wyraża się także w rosnącym szaleństwie fitness i szaleństwie budowania masy mięśniowej.
W ten sposób od najmłodszych lat uczymy się naszej tożsamości płciowej i przynależnych jej ról płciowych, zachowań oraz modeli partnerstwa i rodziny itp. (por. Step/Debus 2012, 27-42). Wymagania dotyczące płci wywierają ogromną presję na wszystkich ludzi i powodują konieczność dostosowywania się do wzorców męskości i kobiecości (presja spójności), nawet jeśli bardzo niewiele osób spełnia (chce spełniać) stereotypy ról (por. Stage/Debus 2012, 27-42). Szczególnie w okresie dojrzewania, ale także później, ta presja na rolę płci i związane z nią ideały urody kobiecości i męskości mogą prowadzić do zaburzeń w odżywianiu, szału fitness, zachowań autodestrukcyjnych, depresji, zwiększonego spożycia alkoholu i narkotyków, niepokoju, samotności, pogorszenia wyników w szkole i skłonności samobójczych. W związku z tym pojawia się pytanie, dlaczego kobiety muszą być takie, a mężczyźni tacy, dlaczego nie każdy/każda może być inny/inna na swój sposób i dlaczego płeć jest w rzeczywistości tak bardzo istotna w społeczeństwach zachodnich. Należy też zadać pytanie, czy istnieją tylko dwie płcie.
Różnorodność płciowa - inter
Osoby urodzone z biologicznymi cechami płciowymi, które są zarówno męskie jak i żeńskie, nazywane są osobami interseksualnymi/interpłciowymi, hermafrodytami lub osobami obupłciowymi. My przejmujemy termin inter używany przez samą społeczność takich osób.
Szacunki dotyczące liczby noworodków inter są różne. Inter przybiera wiele różnych form. Ponadto podanie dokładnej liczby utrudniają różne systemy gromadzenia danych w poszczególnych krajach oraz duża liczba niezarejestrowanych przypadków. Szeroko rozpowszechnione jest przekonanie, że każdego roku 1 noworodek na 1000 jest inter. Badanie przeprowadzone przez Anne Fausto-Sterling w roku 2000 wykazało, że około 1,7% osób na świecie rodzi się z różnymi cechami płciowymi (patrz Amnesty International 2017). Należy zauważyć, że inter nie jest chorobą, ale całkowicie naturalnym zróżnicowaniem biologicznym pod względem płci.
Dyskryminacja osób inter - operacje wyrównywania płci
W co najmniej 21 krajach członkowskich Unii Europejskiej operacje wyrównywania płci są często wykonywane w wieku wczesnego dzieciństwa, co nie jest konieczne z medycznego punktu widzenia, a osoby, których one dotyczą, zazwyczaj nie są proszone o wyrażenie na nie zgody (patrz Hoenes/Januschke/Klöppel 2019; Klöppel 2017). W większości przypadków lekarze i lekarki wywierają presję na rodziców, aby ci zgodzili się na operację (FRA 2015). Od dziesięcioleci te niepotrzebne z medycznego punktu widzenia operacje były krytykowane na arenie międzynarodowej jako poważne naruszenia praw człowieka, ponieważ naruszały prawo do integralności fizycznej i psychicznej osób, których one dotyczą, a także Konwencję ONZ o prawach dziecka (zob. Ethikrat 2012; Intersexuelle Menschen e.V./Humboldt Law Clinic Berlin 2011; Plett 2003 a/b; Voss 2012, 2014). Operacja wyrównywania płci - bez zgody osoby, której dotyczy - często pozostawia blizny, ból i utratę wrażliwości. Traumatyzacja, problemy z leczeniem hormonalnym i powtarzające się operacje nie są rzadkością (patrz Hoenes/Janusche/Klöppel 2019; Klöppel 2017). Wiele osób inter cierpi z powodu skutków operacji przez całe swoje życie i nie identyfikuje się z płcią, która miała zostać wyrównana operacją (por. Hoenes/Janusche/Klöppel 2019; Klöppel 2017).
Rezolucja Parlamentu Europejskiego „w sprawie praw osób interseksualnych” z końca 2018 roku „zdecydowanie potępia operacje i zabiegi normalizujące funkcjonowanie narządów płciowych” (2018/2878(RSP). Wzywa się państwa członkowskie do przyjęcia takich przepisów, jakie obowiązują na przykład na Malcie i w Portugalii i które wyraźnie zakazują wykonywania niechcianych operacji na osobach inter. Państwa członkowskie winny zapewnić dzieciom interseksualnym i ich rodzicom odpowiednie doradztwo oraz zagwarantować ochronę przed dyskryminacją osobom nią dotkniętym. W Polsce w 2015 roku odrzucona została ustawa o ustaleniu płci. Ustawa zakładała stworzenie odrębnej procedury sądowej dla osób kwestionujących swoją płeć potwierdzoną metryką.
Uznanie prawne różnorodności płci - trzeci stan cywilny
W styczniu 2019 roku wprowadzono ustawę, która obok słów „mężczyzna” i „kobieta” (§ 22 ust. 3 PStG) wprowadziła trzeci stan cywilny „inny”. Prawo powinno umożliwiać osobom inter zmianę imienia i stanu cywilnego w dokumentach tożsamości. W UE taka ustawa o uznaniu wpisu dotyczącego trzeciej płci stanowi wyjątek. Jednakże w co najmniej czterech państwach członkowskich (Dania, Islandia, Malta i Portugalia) noworodki mogą być zarejestrowane jako neutralne płciowo, a w dwóch państwach (Austria i Niemcy) wpis dotyczący płci można pozostawić otwartym z zapisem „brak danych" lub „inna" (zob. FRA 2015). W pozostałych krajach UE prawnie uznani są tylko mężczyźni i kobiety.
Różnorodność płciowa - osoby trans / transgenderyczne / transseksualne / niebinarne
Zróżnicowanie płci przejawia się również w tym, że wiele osób na całym świecie nie identyfikuje się z płcią, którą przypisano im w chwili urodzenia. Osoby, których odczuwana tożsamość płciowa nie zgadza się z płcią wpisaną do aktu urodzenia, nazywane są osobami trans / transgenderycznymi / transseksualnymi / niebinarnymi lub genderqueers. My używamy terminu trans, ponieważ jest on używany przez społeczność takich osób.
Wiele osób transseksualnych chce, aby zwracano się do nich innym imieniem, zaimkiem i formą tytułowania niż te figurujące w akcie urodzenia. Niektóre osoby transseksualne chcą poddać się leczeniu hormonalnemu i operacyjnemu, aby ich płeć fizyczna była bardziej zbliżona do płci odczuwanej i aby mogły być postrzegane społecznie tak, jak się czują. Wiele osób trans nie ma jednak dostępu do takiego ubezpieczenia zdrowotnego lub wsparcia finansowego, które umożliwiłyby im skorzystanie z takich środków medycznych jak leczenie hormonalne i operacje (zob. Fütty 2019). W Niemczech obowiązujące obecnie wytyczne dotyczące leczenia wymagają postawienia diagnozy transseksualizmu, co najmniej 12-miesięcznej terapii, testu funkcjonowania w życiu codziennym oraz kilku ekspertyz psychiatrycznych. Te sztywne i patologizujące wytyczne stanowią obciążenie dla wielu osób trans, ponieważ niewielu jest ekspertów i ekspertek, którzy mogliby udzielić kompetentnej porady (patrz Bundesvereinigung Trans* e.V. 2017). Również w Szwajcarii wymagane jest postawienie diagnozy transseksualizmu po to, by kasa chorych płaciła za oczekiwaną terapię (patrz Transgender Network Switzerland 2016). Na Litwie operacje wyrównujące płeć są dozwolone tylko za granicą. Po przeprowadzeniu operacji należy złożyć wniosek do sądu krajowego o dokonanie zmian w dokumentach tożsamości i aktach urodzenia (zob. FRA 2015). Należy zauważyć, że dostęp do operacji wyrównania płci w UE pozostaje dalej problematyczny lub niemożliwy i stanowi poważne obciążenie dla wielu osób transseksualnych.
Prawne uznanie różnorodności płciowej - ustawa o transseksualiźmie i dyskryminacja
W wielu krajach UE istnieją przepisy dotyczące osób transseksualnych, które zezwalają niektórym osobom trans na zmianę imienia i płci w dokumentach tożsamości (zmiana stanu cywilnego). Przepisy dotyczące osób transseksualnych w zakresie zmiany imienia i stanu cywilnego wymagają często spełnienia wielu warunków.
- W dziewięciu państwach europejskich (Bośnia-Hercegowina, Bułgaria, Czarnogóra, Czechy, Finlandia, Łotwa, Rumunia, Serbia i Słowacja) oraz w 16 państwach na całym świecie osoby transseksualne muszą poddać się sterylizacji, jeśli chcą zmienić wpis dotyczący płci w dokumentach tożsamości (zmiana stanu cywilnego) (zob. TGEU 2019). Oznacza to, że nie wolno im posiadać dzieci, a w przyszłości także nie wolno im ich mieć. Stanowi to bezpośrednie naruszenie prawa człowieka do integralności fizycznej i rodziny. W Polsce nie ma obowiązkowej sterylizacji. Proces korekty płci/uzgodnienia płci jest procesem sądowym.
- W jedenastu państwach członkowskich UE osoby transseksualne muszą się rozwieść w celu zmiany stanu cywilnego (zob. TGEU 2018 a).
Ponadto w większości państw członkowskich UE osoby trans muszą w celu zmiany imienia i stanu cywilnego przejść przez proces oceny psychiatrycznej, w którym należy udowodnić postawienie diagnozy psychiatrycznej „transseksualizm” (patrz TGEU 2019). Osoby trans są patologizowane przez diagnozę psychiatryczną „transseksualizm” i ocenę psychiatryczną, tzn. ich tożsamość płciowa lub różnorodność płciowa staje się chorobą. Jednak odczuwana tożsamość płciowa nie jest chorobą, ale ważnym elementem prawa do samostanowienia (por. Seikowski 2016).
Przepisy, które pozwalają osobom trans i niebinarnym na legalną zmianę imienia i stanu cywilnego bez diagnozy, ale po prostu na podstawie procedury biurokratycznej opartej na samostanowieniu, istnieją na przykład w Argentynie, Belgii, Danii, Francji, Grecji, Irlandii, Luksemburgu, na Malcie, w Norwegii i Portugalii.
W Polsce nie ma odrębnych regulacji dotyczących osób transseksualnych (transpłciowych). Brakuje rozwiązań prawnych, które regulowałyby kwestie „przechodzenia” danej osoby z jednej płci do drugiej. Obecnie nie używa się już raczej określenia „zmiana płci”. Stosuje się zaś określenia „uzgodnienie płci” oraz „korekta płci”. W Polsce Sejmie VII kadencji pojawił się projekt ustawy o uzgodnieniu płci (druk sejmowy nr 1469). W uzasadnieniu projektu wskazano, że celem ustawy ma być zmiana podejścia do rozumienia kryterium płci w polskim prawie poprzez uwzględnianie nie tylko cech biologicznych, ale także – w równym stopniu – roli społecznej danej osoby. Projektodawcy podali, że zamierzeniem projektowanej ustawy jest zmiana podejścia do rozumienia kryterium płci w polskim prawie. Projekt zakładał uwzględnianie nie tylko cech biologicznych (czyli biologiczno-morfologicznej budowy ciała), ale w równym stopniu psychiki i roli społecznej konkretnej osoby. Zmiana ta jest konieczna również dlatego, że w nowym katalogu chorób Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ICD 11 od roku 2018 nie ma już diagnozy transseksualizm. Zamiast tego wprowadzono kategorię „niezgodność płci” dla osób, których tożsamość płciowa nie odpowiada wpisowi w akcie urodzenia. Niezgodność płci nie jest już zatem diagnozą psychiatryczną, lecz kategorią gwarantującą transspecyficzne usługi zdrowotne, takie jak terapia hormonalna i operacje (patrz Deutsche Aidshilfe 2018).
Dyskryminacja osób trans, inter i niebinarnych
Ochrona przed dyskryminacją ze względu na płeć jest zapisana w unijnych przepisach antydyskryminacyjnych. Ochrona ta jest jednak wdrażana w państwach członkowskich w różny sposób, a ochrona przed dyskryminacją ze względu na tożsamość płciową nie jest wyraźnie wymieniana. Tylko sześć państw członkowskich UE wprowadziło stosowne rozwiązania, w innych krajach osoby transseksualne chronione są przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną. Prawie wszystkie państwa członkowskie UE powołały organy ds. równości, których celem jest zapewnienie ochrony osób LGBTIQ i zwalczanie dyskryminacji. Badania pokazują jednak, że ochrona przed dyskryminacją, a także przed napadami, nienawiścią i przemocą jest nadal niewystarczająca (zob. FRA 2017).
Osobom trans, niebinarnym i inter odmawia się strukturalnie i instytucjonalnie ich tożsamości płciowej, o której samostanowią. Są one niewidoczne, często oficjalnie nie istnieją: nie pojawiają się w statystykach, formach tytułowania czy formularzach, są wykluczane na płaszczyźnie instytucjonalnej, np. w przedszkolu, w szkole, w życiu zawodowym itp. (patrz Kalkum/Otto 2017).
Osoby trans, niebinarne i inter są również dotknięte codzienną międzyludzką dyskryminacją, wykluczeniem i nieuznawaniem. Przykładowo zazwyczaj nie używa się oczekiwanego przez daną osobę imienia lub zaimka. Osoby te dotknięte są codzienną przemocą werbalną i fizyczną, czy to podczas korzystania z toalety publicznej, czy też w szatni sportowej, w szkole, w pracy czy w rodzinie. Codzienne rutynowe czynności stają się niezwykle trudne (por. Kalkum/Otto 2017). Bardzo rozpowszechniona jest również dyskryminacja na rynku pracy wobec osób trans, niebinarnych i inter (zob. Whittle at all 2012).
Skutkiem tego jest wzrost bezrobocia, ubóstwo, izolacja, problemy zdrowotne, depresja i przemoc wobec osób trans, niebinarnych i inter. Jednocześnie są one strukturalnie wykluczane z istniejących systemów pomocy społecznej, takich jak zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki dla bezdomnych lub punkty kontaktowe dla ofiar przemocy, i często są oskarżane o pracę seksualną, przestępczość i chorobę lub perwersję (por. Fütty 2019, 115-134).
Transfobia i interfobia
Transfobia i interfobia to odrzucenie, deprecjacja i wrogość wobec osób, które nie odpowiadają obowiązującym normom dwupłciowości czy męskości i kobiecości (por. Fuchs i in. 2012: 8; KJR b.r.). Transfobia i interfobia nie są wyrazem strachu, ale raczej uprzedzeń, deprecjacji i nienawiści wobec osób trans, niebinarnych lub inter. Transfobia i interfobia mogą przejawiać się w przemocy werbalnej i psychicznej, obelgach, wyśmiewaniu, gapieniu się, wykluczaniu, karaniu itp. oraz w przemocy fizycznej i przemocy na tle seksualnym (w tym groźbach gwałtu lub morderstwa) (por. Fütty 2019).
Podsumowanie
W niniejszym rozdziale zaprezentowano wprowadzenie do zagadnienia różnorodności płciowej i seksualnej. Podkreślono obecną dyskryminację i przemoc wobec kobiet oraz dokonano wprowadzenia do zagadnienia różnorodności płci i różnorodności seksualnej. W dziedzinie równości płci należy dostrzec wiele pozytywnych zmian prawnych i społecznych, jakie dokonały się w UE. W ograniczonym zakresie dotyczy to również obszaru różnorodności płciowej i seksualnej, ale nadal utrzymuje się daleko idąca dyskryminacja i wiele pozostaje do zrobienia, aby osiągnąć faktyczne uznanie, integrację i równość wszystkich ludzi bez względu na tożsamość płciową i seksualność.
