6 Glosariusz
„Pojęcie antysemityzm oznacza dziś wszystkie historyczne przejawy wrogości wobec Żydów, choć został ukuty dopiero w roku 1879 w celu ustanowienia nowej formy naukowo rozumianego i rasowo uzasadnionego odrzucenia Żydów. W tym neologizmie wyraża się zmieniona koncepcja Żydów, którzy obecnie nie są już definiowani przede wszystkim przez swoją religię, ale jako ludzie, naród lub rasa” (Bergmann/bpb.de, 2006).
Antycyganizm to strukturalna dyskryminacja i wrogość wobec Sinti i Roma. Jest to wrogie nastawienie, odrzucenie i demonizacja Sinti i Roma oraz ich sposobu życia (zob. Czollek, 2012). Alternatywnymi terminami byłyby: antyromanizm, romofobia lub rasizm wobec Sinti i Roma (por. Sojusz przeciw antycyganizmowi, 2017).
Mianem nietypowych form zatrudnienia określa się pracę w niepełnym wymiarze godzin, zatrudnienie na czas określony, samozatrudnienie i pracę tymczasową (zob. Wirtschaft und Schule, 2019).
Edukacja jest we współczesnych społeczeństwach jednym z centralnych zasobów dla indywidualnych szans życiowych. Istnieje nierówny dostęp do edukacji, który jest szczególnie związany z niekorzystną sytuacją strukturalną biedniejszych klas społecznych oraz pracowników i pracownic, a także migrantów i migrantek, częściowo także kobiet. Równość szans edukacyjnych w społeczeństwie jest podstawą równości szans w ogóle (por. Geißler, 2006).
Cis-gender/cis-mężczyzna/cis-kobieta: cis oznacza po tej stronie. Osoby cis to osoby, u których płeć przypisana przy urodzeniu (przez lekarzy i lekarki oraz położne) odpowiada (w akcie urodzenia) płci przeżywanej, odczuwalnej i ucieleśnionej (zob. Fütty 2019; Serano, 2012).
Dyskryminacja oznacza nierówne traktowanie osoby lub grupy ludności, które odbywa się bez obiektywnej przyczyny (zob. Antidiskriminierungsstelle des Bundes, 2017).
Termin grupa entniczna pochodzi od greckiego słowa „éthnos” (ludzie, członkowie ludu). Opisuje on grupę ludzi, którzy definiują się według wspólnego pochodzenia, historii, kultury, wspólnych obyczajów i tradycji, a także wspólnego obszaru zasiedlania. Nie jest decydujące, czy członkowie takiej grupy lub społeczności są rzeczywiście spokrewnieni, czy też mają wspólną, długą historię. Decydujące znaczenie ma samoocena i przekonanie członków o przynależności do takiej wspólnoty (Bundeszentrale für politische Bildung, 2016).
Etnocentryzm to nieświadoma skłonność do patrzenia na ludzi, którzy są przypisani do innego obszaru kulturowego, z perspektywy własnej grupy („świadomość bycia w grupie My”) i do tego, by własne zwyczaje i normy stały się standardem wszystkich osądów. Własny pogląd na rzeczy jest tym samym postrzegany jako oczywistość i mający przewagę w stosunku do innych („każdy jest taki jak my!”) (zob. Sielert i in., 2009).
Artykuł 1 Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców definiuje uchodźcę jako osobę, która ze względu na swoje pochodzenie etniczne lub kulturowe, religię, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub poglądy polityczne ma uzasadnioną obawę przed prześladowaniem i szuka ochrony przed nim (por. UNHCR, 2019).
Płeć jest złożoną interakcją na kilku płaszczyznach (por. Debus/Laumann, 2018):
Istnieją różne płaszczyzny płci i tożsamości płciowej:
- Płeć zarejestrowana: Bezpośrednio po urodzeniu noworodka płeć określana jest przez lekarzy i lekarki lub położne na podstawie zewnętrznych narządów płciowych jako „męska” lub „żeńska” i to płciowe ustalenie zapisywane jest w akcie urodzenia i późniejszych dokumentach tożsamości (patrz Fütty, 2019; Butler, 2004).
- Ekspresja płciowa: Ekspresja płciowa to interakcja ubioru, długości włosów, mimiki, gestów, zachowania, zainteresowań, hobby, stylizacji, uczuć i talentów, które są uważane za typowo męskie lub typowo kobiece (Debus/Laumann, 2018).
- Rola płciowa: Odnosi się do przypisania roli kobiet lub mężczyzn w społeczeństwie, jak również w ich relacjach między sobą. Są to idealne i typowe koncepcje męskości i kobiecości, którym większość ludzi nie odpowiada, a które zostały złagodzone przez feminizm i zmienione modele zarobkowania (zob. Debus/Laumann, 2018).
- Tożsamość płciowa: Opisuje wewnętrzną pewność przynależności do określonej płci. Decydujące znaczenie ma samoświadomość danej osoby. Tożsamości płciowe ujawniają się w tożsamościach cis lub trans lub w samodzielnie określonych koncepcjach tożsamości (patrz KjR b.r.).
- Płeć/płeć biologiczna/płeć fizyczna: Płeć biologiczna lub płeć fizyczna składa się z kombinacji różnych wymiarów. Poza płcią genitalną (penis, jądra, najądrza, nasieniowód, srom, łechtaczka, jajniki, macica) do płci fizycznej przynależą również inne drugorzędowe organy płciowe, płeć chromosomalna lub genetyczna (zestaw chromosomów), płeć hormonalna i płeć gonadalna (gruczoły płciowe) (patrz Debus/Laumann, 2018).
- Inter(płciowy): Inter znaczy między. Osoby z wrodzonymi fizycznymi cechami płciowymi, które są zarówno męskie jak i żeńskie (OII, Klöppel, 2019).
- Trans(ludzie), transgender, genderqueer, trans-mężczyzna, trans-kobieta, niebinarny: trans znaczy po tamtej stronie/przekraczać: Osoby trans to osoby, dla których płeć wpisana w akcie urodzenia nie zgadza się z płcią przeżywaną, odczuwalną i ucieleśnioną (patrz Fütty, 2019).
- LGBTIQ* jest skrótem od lesbijek, gejów, osób biseksualnych, trans, inter i queer. Gwiazdka * ma symbolizować różne formy tożsamości (por. KJR b.r.). (zob. Debus/Laumann, 2018).
Zdrowie jest zdefiniowane przez WHO jako stan pełnego fizycznego, społecznego i psychicznego dobrostanu, a nie tylko jako brak choroby (patrz WHO, 1998).
Włączenie: Włączenie (inkluzja) wykracza daleko poza pojęcie integracji i ma na celu zmianę istniejących systemów, jak również fizycznych i symbolicznych struktur społecznych. Włączenie oznacza zmianę perspektywy lub paradygmatu: chodzi o zmiany strukturalne w celu umożliwienia wszystkim uczestnictwa w życiu społecznym. „Inkluzja szkolna jest procesem, który odpowiada na zróżnicowane potrzeby wszystkich uczących się poprzez zwiększenie ich udziału w edukacji, kulturze i społeczeństwie oraz zmniejszenie wykluczenia w ramach edukacji i wykluczenia z edukacji” (Wytyczne UNESCO, 2005, str. 13).
Włączenie (inkluzja) jest często utożsamiana lub stosowana jako synonim integracji. Integracja to jednak nie to samo, co włączenie.
Pojęcie rasizm instytucjonalny uzmysławia, że rasistowskie sposoby myślenia i działania są nie tylko kwestią osobistych postaw jednostek, ale są zakotwiczone w regulacjach dotyczących interakcji społecznych. Instytucjonalna dyskryminacja rasistowska jest stosowana wobec osób np. w zakresie uczestnictwa w życiu politycznym (prawo wyborcze), w systemie edukacji, na rynku pracy i na rynku mieszkaniowym (por. Osterkamp, IDA e.V., 2013).
Integracja: Integracja polega na włączeniu wcześniej wykluczonych i zmarginalizowanych społecznie grup lub jednostek do istniejącego systemu, np. do istniejącej struktury szkoły, bez wprowadzania w niej jakichkolwiek zmian. Uczniowie i uczennice muszą się za to dostosować do systemu lub dalej pozostają wykluczeni (zob. Biewer, 2010).
Klasizm opisuje dyskryminację osób ze względu na ich pozycję w społeczeństwie. Dotyczy to przede wszystkim tak zwanej klasy pracowników i pracownic oraz klasy ubóstwa (zob. Woytek, 2013).
Kompetencje są zdefiniowane zgodnie z Weinertem jako zdolności i umiejętności dostępne danej osobie lub możliwe do nauczenia się przez nią w celu rozwiązania problemu (patrz Heski Serwer Edukacyjny, 2019).
Tożsamość kulturowa to poczucie przynależności, według Scholza (2008, 35) jest „całością wartości ukształtowanych kulturowo, w tym wynikających z nich światopoglądów i sposobów myślenia, a także - również kulturowo ukształtowanych - sposobów zachowania i życia, które kształtują obraz wspólnoty kulturowej - czyli narodu”. Podstawą tożsamości jest wspólna historia, wspólne wartości, tradycje i religia (ibid.). Jeśli przyjmiemy tę definicję jako podstawę, to stanie się jasne, że Europejczycy i Europejki mają różne tożsamości kulturowe, a niektóre z nich mogą być bardzo różne. Z tego powodu art. 6 ust. 3 Konstytucji Europejskiej stanowi, że „Unia szanuje tożsamość narodową swoich Państw Członkowskich”.
Przewidywana długość życia danej osoby jest modelowana na podstawie wskaźników umieralności charakterystycznych dla danego wieku, tak aby można było obliczyć oczekiwaną długość życia w chwili urodzenia lub w pewnych grupach wiekowych (zob. RKI, 2019).
„Migrare” to słowo łacińskie i oznacza „wędrować”, „poruszać się”. Tak więc migracja to ogólne określenie na wędrówki. Ludzie, którzy opuszczają swój kraj urodzenia, by zamieszkać gdzie indziej, nazywani są migrantami i migrantkami. „Imigracja” oznacza „napływ ludności", a „emigracja” oznacza „odpływ ludności" (zob. Schneider et al./bpb.de, 2019).
Wielokulturowość opisuje współistnienie (rzekomo) zamkniętych kultur, które w niewielkim stopniu wpływają na siebie lub nie łączą się ze sobą. Chodzi o uznanie różnic kulturowych i uznanie pokojowego współistnienia (patrz Mabe/bpb.de, 2005).
Jednoczesne zapadanie na kilka chorób przewlekłych, a więc nieuleczalnych, nazywa się występowaniem chorób współistniejących. Zwykle pojawia się w późniejszym okresie dorosłości (patrz DEGAM, 2017).
O nacjonalizmie mówi się w przypadku nadmiernej świadomości wartości i znaczenia własnego narodu. Nacjonalizm gloryfikuje własny naród z jego kulturą i językiem, który jest uważany za „lepszy”, i lekceważy inne narody. Na pierwszym miejscu stawia się własny naród (patrz Eckart/bpb, 2011). Buduje się również pewną homogeniczność wewnątrz narodu, która ukrywa lub tłumi istniejącą rzeczywistą różnorodność. Nacjonalizmowi często towarzyszy rasizm.
Pojęcie People of Color („ludzie koloru”) jest politycznym samookreśleniem dla ludzi, którzy są dotknięci strukturalnym rasizmem: „People of Color (PoC) jest politycznym (samo)określeniem, otwartą kategorią tożsamości dla osób dotkniętych dyskryminacją na tle rasowym ze względu na kolor skóry, język, nazwisko, pochodzenie i/lub religię, a tym samym stanowi alternatywę dla etnicznych oznaczeń obcych” (MRBB 2009-2011, 7; zob. Ha 2007, 31-40).
Termin populizm pochodzi od łacińskiego „populus” i oznacza „lud”. Zakłada on przekonanie, że wiemy, co jest najlepsze dla całego społeczeństwa. Populiści i populistki opowiadają się za rozwiązaniami pozornie prostymi, co jest szczególnie popierane przez osoby, które nie radzą sobie z różnorodnością zmian społecznych (czy to na rynku pracy, w systemie edukacji, czy ogólnie w zglobalizowanym społeczeństwie świata) (zob. Gärtner, 2008).
Prewalencja opisuje liczbę osób, które przykładowo zachorowały na określoną chorobę w pewnym okresie czasu. Zapadalność (częstość występowania) jest natomiast liczbą nowych przypadków w istniejącej grupie chorych (por. RKI, 2019).
W wielu tekstach prawnych nadal używany jest termin „rasa”, niemniej jednak z cudzysłowem. Ze względu na historyczne wykorzystanie ideologii rasowych w narodowym socjalizmie, a także związaną z tym ideologię, jakoby istniało coś takiego jak biologicznie rozpoznawalne mniej lub bardziej wartościowe „rasy ludzkie”, stosowanie tego terminu jest krytykowane. Według Federalnej Agencji Antydyskryminacyjnej idee rasistowskie są w Niemczech nadal utrwalane (patrz Gensing, 2018). Obecnie zamiast terminu „rasy” używany jest również termin „kultury”. Zatem „cudzoziemcy” nie są inną „rasą”, ale mają „inną kulturę”. Mówi się też o rasizmie kulturowym. Podobnie jak przynależność kulturowa, kultura jest czymś, co ludzie robią i co zmienia się wraz z nimi i ich sytuacją życiową w różnych społeczeństwach (por. IDA e.V., 2013).
Rasizm jest ideologią zakładającą istnienie niby rozpoznawalnych, mniej lub bardziej wartościowych „ras ludzi”. Rasizm opiera się na ideologii kategoryzowania na tak zwane „rasy” i osądzania ludzi na podstawie kilku zewnętrznych cech charakterystycznych, jak np. kolor skóry, wzrost, język, ubiór, obyczaje czy religia. Rasizm jest zawsze wyrazem społecznego układu sił. Cechy pozytywne zapewnia sobie grupa z pozycją dominującą, „kulturą wiodącą”, cechy negatywne są przypisane innym grupom. Nasze białe społeczeństwo w stylu zachodnim charakteryzuje się białym myśleniem dominującym (patrz Auma/bpb.de, 2017).
Rasiści i rasistki uważają, że wszystkie osoby, które są do nich jak najbardziej podobne, mają wyższą wartość, podczas gdy wszystkie inne (często zniuansowane) są uważane za mniej wartościowe (patrz Auma/bpb.de, 2017).
W obszarze dyskryminacji dziś już nie mówi się o rasizmie na podstawie cech biologicznych, ale często o rasizmie kulturowym, a więc o dyskryminacji na podstawie cech przypisanych, które są związane z przynależnością etniczną i kulturową lub oznaczeniem ich jako obcymi. Chodzi tutaj o tradycję i kulturę, które wydają się być sprzeczne z własną tradycją (patrz ECRI, 2017). Różnice są tu również reinterpretowane jako nierówności.
Zasoby Antonovsky rozumie w swoim modelu salutogenetycznym jako indywidualne, kulturowe i społeczne zdolności oraz możliwości rozwiązywania problemów i pokonywania trudności. Zasoby są rozwijane głównie w dzieciństwie i młodości i mają wpływ na daną osobę przez całe jej życie (zob. BZgA, 2010).
Prawicowy populizm oznacza strategię polityczną, która reprezentuje autorytarne idee oraz wykorzystuje i umacnia powszechne uprzedzenia rasistowskie. Prawicowi populiści i populistki lubią winić „skorumpowane elity” za problemy „prostych ludzi”. Przez „ludzi” rozumieją oni w sposób dorozumiany lub wyraźny etnicznie jednorodną, uogólnioną społeczność. Politycy i polityczki są często nazywani populistami i populistkami, gdy przedstawiają rzekomo proste rozwiązania bardzo złożonych problemów i jasno nazywają wrogów lub „kozły ofiarne” (zob. Fundacja Antonio Amadeu, 2019).
Seksizm to dyskryminacja ze względu na płeć. Opiera się ona na ideologii, że istnieją tylko dwie płcie (mężczyzna lub kobieta) i że istnieje naturalna wyższość płci męskiej. Seksizm zdefiniowany jest w encyklopedii Brockhausa jako „każdy rodzaj dyskryminacji, opresji, pogardy i upośledzenia ludzi z powodu ich płci jak również jako ideologa, na której się opierają" (Brockhaus-Enzyklopädie 2006, 106).
Seksizm jest pojęciem parasolowym dla różnych form dyskryminacji i deprecjacji kobiet i kobiecości lub (w szerszej definicji) wszystkich osób, które nie są cis-mężczyznami. Integralną częścią seksizmu są różne formy przemocy wobec kobiet. W partnerstwach może to prowadzić od przemocy werbalnej, psychicznej, relacji zależności do przemocy fizycznej i na tle seksualnym (często także przemocy domowej) (por. Kerner 2014, bpb).
Centralnym elementem seksizmu jest również fakt, że kobiety często stają się obiektami seksualnymi męskiego pożądania, np. w reklamie, w przemyśle muzycznym itp. Międzynarodowa kampania cyfrowa #Me-Too walczyła z takim nastawieniem, jak również z atakami na tle seksualnym w mediach społecznościowych w ostatnich latach.
- Cis-seksism oznacza dyskryminację i deprecjację osób, które nie odpowiadają normatywnej dwupłciowości, względnie osób trans, nie-binarnych, genderqueer lub inter. Cis-seksizm opiera się na ideologii zakładającej, że istnieją tylko dwie płcie naturalne (cis-mężczyzna i cis-kobieta), które są medycznie i prawnie określane w momencie urodzenia i są niezmienne (patrz Butler, 2004). Przy tym odmawia się samostanowienia o odczuwanej i przeżywanej tożsamości płciowej (por. Fütty, 2019).
- Heteroseksizm łączy deprecjację ze względu na płeć z deprecjacją wszystkich ludzi, którzy nie są heteroseksualni. Heteroseksizm opiera się na ideologii zakładającej, że istnieją tylko dwie naturalne płcie (mężczyzna lub kobieta), a heteroseksualność jest jedyną normalną i naturalną formą miłości i pożądania (patrz Rich, 1980/1993).
- Heteronormatywność oznacza ideologię zakładającą, że heteroseksualność jest jedyną normalną formą miłości i pożądania. Heteronormatywność oznacza, że uważa się za normalne i naturalne, że mężczyźni i kobiety pragną siebie nawzajem i że odnosi się to do wszystkich ludzi. Zakłada się, że wszyscy ludzie są heteroseksualni (zob. Wagenknecht, 2007; Butler, 1991).
Nierówność społeczna oznacza wykształcone przez człowieka na przestrzeni długiego czasu ograniczenia i uprzywilejowania jednostek lub grup ludzi na podstawie różnych czynników. Nierówność społeczna nie opiera się na różnorodności ludzi w odniesieniu do czynników biologicznych, lecz na zakotwiczonych społecznie formach ograniczania lub preferencji (zob. Kreckel, 1997).
Socjalizacja opisuje związek między rozwojem osobowości ludzkiej a strukturalnym rozwojem społecznym. W wymianie z otoczeniem i w ramach rozwoju własnej osobowości ludzie internalizują wartości i normy, a także role i relacje w środowisku społecznym i kulturowym, w którym żyją (zob. Bauer & Hurrelmann, 2018).
