Zalecenia dla pedagogiki zorientowanej na różnorodność

1 Wstęp

Projekt

Zmiany społeczne takie jak migracja wewnątrzeuropejska i międzynarodowa oraz globalizacja wpływają również na systemy kształcenia. Oferują także nowe możliwości i oznaczają nowe wyzwania dla instytucji i stowarzyszeń, które pracują z młodzieżą i młodymi dorosłymi. Aby specjaliści i specjalistki mogli stawić czoła takim zmianom społecznym, potrzebują nie tylko transferu specjalistycznej wiedzy, lecz także rozległych umiejętności społecznych w celu promowania różnorodności i jej zrozumienia w ramach całej społeczności.

Dlatego w ramach projektu Erasmus + powołano europejski zespół ekspertów i ekspertek w celu podjęcia dyskusji na temat modułów i propozycji metod promowania krytycznych i zróżnicowanych perspektyw w odniesieniu do tożsamości i różnorodności. Celem projektu jest opracowanie zorientowanego na praktykę pakietu edukacyjnego na temat różnorodności, który obejmuje potrzeby europejskiego krajobrazu edukacyjnego w zakresie materiałów antydyskryminacyjnych dostępnych w trybie online i offline.

Profesjonalistom i profesjonalistkom oraz multiplikatorom i multiplikatorkom udostępniono na wielojęzycznej platformie różnorodności następujące materiały:

• Materiały dydaktyczne uwzględniające różnorodność i zalecenia dotyczące metod w siedmiu językach europejskich w trybie online (bułgarski, grecki, litewski, niemiecki, polski, rumuński, słoweński)
• Podręcznik online zawierający informacje na temat edukacji w zakresie różnorodności, przykłady dobrych praktyk europejskich, strategie uświadamiające i wiele innych.
• Materiały towarzyszące i materiały informacyjne dla multiplikatorów i multiplikatorek do samodzielnej realizacji warsztatów szkoleniowych z zakresu edukacji na rzecz różnorodności
• Promowanie wymiany zawodowej w Europie poprzez międzynarodowe szkolenia i wielojęzyczne forum na platformie różnorodności

Grupy docelowe: specjaliści i specjalistki w zakresie edukacji młodzieży i dorosłych, nauczyciele i nauczycielki, osoby studiujące oraz specjaliści pracy socjalnej i pedagogiki, podmioty ze środowiska szkolnego i edukacyjnego, instytucje szkoleniowe.

W projekt zaangażowanych było ośmiu partnerów i partnerek współpracy z siedmiu krajów:

• Studio Gaus GmbH (Niemcy) www.studiogaus.com
• Europa-Universität (Niemcy) www.uni-flensburg.de
• KgKJH LSA e.V. (Niemcy) www.geschlechtergerechtejugendhilfe.de
• Südwind Verein für Entwicklungspolitik und globale Gerechtigkeit (Austria) www.suedwind.at
• Inter-kulturo d.o.o. (Słowenia) www.interkulturo.si
• Sredno uchilishte Hristo Botev (Bułgaria) www.hristobotev.org
• Fundacja Krzyzowa Dla Porozumienia Europejskiego (Polska) www.krzyzowa.org.pl
• Liceul Teoretic "Nikolaus Lenau" (Rumunia) nlenau.ro
• Klaipedos Hermano Zudermano gimnazija (Litwa) www.zudermanas.klaipeda.lm.lt
• Geniko Lykeio Alikianoua (Grecja) www.alikianos-lykeio.eu

Język uwzględniający kwestie płci

W niniejszych zaleceniach używamy języka uwzględniającego kwestie płci, aby uwidocznić i wdrożyć różnorodność na płaszczyźnie językowej. Językiem odniesienia jest język niemiecki, ponieważ prezentowane dokumenty i metody powstały w ramach projektu finansowanego przez UE, który został złożony w niemieckiej agencji narodowej.

W żadnym kraju UE nie przyjęto jasnej podstawy prawnej dla języka uwzględniającego kwestie płci, niemniej jednak jego stosowanie jest wyrazem naszej samoświadomości. W tej publikacji celowo używamy refleksyjnej pisowni z gwiazdką „*”, np. Übersetzer*innen (tłumacze i tłumaczki). Gwiazdka ma na celu uwidocznienie istniejącej różnorodności tożsamości płciowych (patrz rozdział 3). Zdajemy sobie sprawę, że zwłaszcza w kontekście różnorodności języków, na które tłumaczone są te zalecenia, mogą występować różne formy językowe/zasady pisowni w odniesieniu do różnorodności płci. Zastosowanie „*” lub jakieś innej cechy różnicującej nie jest możliwe we wszystkich językach. Niektóre języki mają inną strukturę, a formy męskie i żeńskie mają przełożenie na końcówki koniugacyjne czasowników. Ich stosowanie często czyni tekst nieczytelnym.

Zależy nam na tym, aby zalecenia spotkały się z jak największą akceptacją wśród grup docelowych. Dlatego to tłumaczom i tłumaczkom pozostawiamy decyzję, w jakiej formie wdrożą język uwzględniający kwestie płci tak, by nie ograniczać dostępności treści i nie utrudniać ich stosowania.

Uwagi dotyczące materiałów

Niniejsze zalecenia służą pogłębieniu wiedzy ogólnej na temat różnorodności. Nasze podejście do pedagogiki świadomej różnorodności jest przydatne dla początkujących.

Wybór tematów

Wymiary różnorodności, wprowadzenie do których oferujemy w tych zaleceniach, to:

• Różnorodność kulturowa, etniczna i religijna
• Różnorodność płciowa i seksualna
• Różnorodność społeczna

Formy poziomów dyskryminacji omówiono w odpowiednich podrozdziałach.

Z różnych względów pominęliśmy wymiar różnorodności związany z ograniczeniami i niepełnosprawnością: W ramach szczegółowej analizy krajów okazało się, że w całej Europie dostępnych jest już bardzo wiele dobrych materiałów na ten temat. Umocowanie normatywno-prawne (np. ratyfikowana we wszystkich krajach UE Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych ), a także percepcja polityczno-społeczna tematu niepełnosprawności znajdują swój dobitny wyraz na płaszczyźnie formalnej. We wszystkich krajach UE istnieją państwowe instytucje kontrolne i doradcze, a także organy odpowiedzialne za inkluzję i plany działania.

Jednocześnie pragniemy zwrócić uwagę, że wciąż jest wiele do zrobienia w obszarze inkluzji i równouprawnienia osób z niepełnosprawnościami i ograniczeniami. Bowiem mechanizmy wykluczenia i dyskryminacja np. na rynku pracy, w edukacji i uczestnictwie w życiu społecznym, a także społeczna stygmatyzacja osób niepełnosprawnych nadal istnieją.

Jednak aspekty niepełnosprawności i ograniczeń są bardzo złożone. Różne rodzaje niepełnosprawności obejmują upośledzenie wzroku i słuchu, epilepsję i niepełnosprawność umysłową, niepełnosprawność fizyczną, choroby przewlekłe oraz ograniczenia psychiczne. Dostęp do materiałów i wymagania im stawiane musiałyby być dostosowane do bardzo różnych potrzeb. Ze względów praktycznych nie mogliśmy tego zrobić w niniejszych zaleceniach. Lejzerowicz, M. (2016). Włączanie i integracja a stygmatyzacja osób z niepełnosprawnością w polskiej edukacji. Forum Oświatowe, 28(1), … Pobrano z: http://forumoswiatowe.pl/index.php/czasopismo/article/view/426 w celu dalszego pogłębiania tego wymiaru różnorodności. Zdecydowanie opowiadamy się również za dalszym ukierunkowanym finansowaniem projektów realizowanych przez osoby z niepełnosprawnościami i dla nich, zwłaszcza tych, które realizują podejście partycypacyjne.

Dlaczego mówimy o różnorodności

Ludzie są z natury bardzo różni. Różnorodność między ludźmi, która znajduje swoje odzwierciedlenie także w wymiarze społecznym, np. w odniesieniu do orientacji seksualnej, ról płciowych, przynależności kulturowej lub religijnej, umiejętności lub klas społecznych, nie jest wynalazkiem nowym. Jednakże w ostatnich dziesięcioleciach ruchy społeczne uczyniły ją bardziej widoczną i domagały się uznania istniejącej wśród ludzi różnorodności oraz równouprawnienia i udziału wszystkich w życiu społecznym.

Różnorodność cechuje również Unię Europejską. Podstawą idei europejskiej jest pokojowy związek państw opierający się o współpracę gospodarczą i polityczną oraz prawa człowieka. Znaczący wpływ na wykształcenie się tej idei miały doświadczenia II wojny światowej i Holokaustu, czyli masowego mordu dokonanego na ponad sześciu milionach ludzi w Europie, zwłaszcza na Żydach i Żydówkach, ale także na ludziach, dla których nie było miejsca w nazistowskich ideologiach, a więc także na osobach z niepełnosprawnościami, Sinti i Roma, osobach homoseksualnych, zaangażowanych w opozycję, intelektualistach i intelektualistkach oraz artystach i artystkach.

W związku z tym żyjemy w świecie powiązanym złożonymi sieciami, który jest coraz bardziej spleciony przez globalizację i cyfryzację, a jednocześnie charakteryzuje się różnicami i nierównościami.

Coraz większa złożoność, coraz szybsze tempo życia i procesów zmian społecznych, a także związane z tym wymagania stawiane pracownikom i pracownicom oraz nam osobiście, jak również rosnące podziały społeczne i ekonomiczne, wywołują również poczucie dezorientacji, nadmiernego obciążenia, egzystencjalnego strachu i bezsilności. Pojawia się chęć znalezienia prostych rozwiązań dla zbyt złożonych pytań. Wyraża się ona coraz częściej w przybierającym na sile odrzucaniu i nienawiści wobec pewnych grup ludności. Zjawisko poszukiwania winnych, ich oznaczania, zdominowania, gnębienia, deportowania i ewentualnie eksterminowania nie jest nowe. W czasach niemieckiego narodowego socjalizmu Żydzi i Żydówki oraz wszyscy ludzie, dla których nie było miejsca w nazistowskich ideologiach, byli uznawani za winnych własnego cierpienia. Poszukiwanie winnych i tych, którzy są nie tylko inni, ale są także uznawani za mniej wartościowych, jest mocno zakorzenione w historii i stanowi podstawę kolonializmu, nacjonalizmu, krucjat i roszczeń do hegemonii różnych narodów i religii, a także wojen światowych, które zbyt często prowadziły do ludobójstwa całych grup ludności. Bo hegemonia polega na reinterpretacji naturalnych różnic między ludźmi w nierównościach. Prawicowy populizm, nacjonalizm i rasizm, które ponownie wybuchają w Europie, są tego aktualnym wyrazem. Przy tym chodzi również o instrumentalizację takich kwestii jak ubóstwo i migracja, a także emocje, poczucie strachu, nadmiernego obciążenia i bezsilności w obliczu szybko zmieniającej się ery neoliberalizmu i cyfryzacji. Także tutaj migranci i migrantki, uchodźcy i uchodźczynie, muzułmanie i muzułmanki, homoseksualiści, feministki i feminiści etc. sami winni są własnego cierpienia. Osoby te są szczute, zniesławiane, uznaje się je za małowartościowe, są marginalizowane lub deportowane, a także strukturalnie dotknięte dyskryminacją i zinstytucjonalizowaną nierównością. W najgorszym wypadku są ścigani i mordowani. Takie zdarzenia mają miejsce każdego dnia także w Europie.

Kiedy mówimy o „stronach rodzinnych” lub „powrocie do tego, do czego mamy zaufanie i co jest nam dobrze znane”, to musimy zadać pytanie i przyjrzeć się uważnie, co te strony rodzinne, tą przywoływaną wspólnotę wyróżnia. Musimy też zapytać, czy w przeszłości wszystko było naprawdę lepsze, i co dokładnie i dla kogo. Często niejasnym pozostaje to, czym to łączące „swoje” jest. Ponieważ jest to tak niejasne, a swoje manifestuje się zawsze tylko w opozycji do rzekomo „innego”, i dlatego w ramach jednolitej kategorii lub grupy wymazane być muszą wewnętrzne różnice, np. między chrześcijanami i chrześcijankami, między mężczyznami etc., to wykluczenie osób oznaczonych jako „inne” jest szczególnie ważne. Równie ważne są symbole, naładowane symbolicznie abstrakcyjne pojęcia takie jak „kultura dominująca", „rodzina” czy „wspólnota wartości”, których konkretne cechy charakterystyczne są często niejasne.

Edukacja ma tu szczególne znaczenie. Ponieważ różnorodność społeczna znajduje odzwierciedlenie w codziennej pracy edukacyjnej w grupach, a zatem uwrażliwienie i refleksja nad różnorodnością powinny być częścią kształcenia i doskonalenia zawodowego multiplikatorów i multiplikatorek.

W ramach niniejszych zaleceń dążymy do tego, aby w duchu pedagogiki świadomej różnorodności (Leiprecht 2011) wnieść wkład w osiągnięcie wyższego poziomu sprawiedliwości, równości, uczestnictwa i wolności dla wszystkich ludzi. Perspektywa pedagogiczna, która się za tym kryje, zakłada, że różnorodność jest społeczną rzeczywistością i wzbogaceniem, i że wszyscy możemy żyć w sposób bardziej wolny i silniej stanowić o sobie samym, jeśli ograniczymy dyskryminację i stworzymy więcej możliwości uczestnictwa dla wszystkich. Dążenie do tego celu w najlepszym wypadku uruchamia proces (por. Sielert i in. 2009, s. 47), który w duchu globalnego uczenia się jest otwarty na rozwiązania. Pragniemy zachęcić multiplikatorów i multiplikatorki oraz ekspertów i ekspertki do pracy nad kwestiami różnorodności, do otwarcia się na płaszczyźnie osobistej i zawodowej oraz pragniemy umocnić ich w tych działaniach, a tym samym stworzyć podstawy do uczynienia naszych społeczeństw bardziej tolerancyjnymi, pokojowymi i demokratycznymi.

Płaszczyzny kompetencji w zakresie świadomej pedagogiki różnorodności

Tolerancji, otwartości i solidarności z innymi można się nauczyć tylko wtedy, gdy uczący i ucząca się podejdą do tych tematów na różnych płaszczyznach, aby uświadomić sobie złożoność całości (zob. Sielert i in. 2009, s. 20). Dlatego też ważne są następujące kompetencje:

• Kompetencje osobiste: Biograficzna autorefleksja, także w odniesieniu do własnych wzorców postępowania, norm, moralności i pojęcia wartości, a także uprzedzeń; refleksja nad komunikacją i konfrontacją z „innymi”.
• Kompetencje merytoryczne/teoretyczna wiedza podstawowa: Czym jest kultura, a czym jest tożsamość kulturowa? Jak tworzona jest kultura? Czym jest „nasza kultura” i czy jest ona statyczna czy raczej dynamiczna? Czym wyróżnia się na tle kultury „innych”? Co właściwie wiemy o „innych kulturach”? Jak powstają uprzedzenia? Kiedy mówimy o różnicach międzykulturowych i jak bardzo jest to ważne?
• Kompetencja w działaniu: Materiały są wypróbowywane i omawiane dydaktycznie. Jakie codzienne sytuacje mogą być z nimi związane? Jakie opcje działania mam w określonych sytuacjach? Chodzi o zachęcanie do refleksji i aktywności.

Udostępnione na platformie internetowej niniejsze zalecenia, pakiet edukacyjny i przykład szkolenia z zakresu różnorodności pozwalają na zapoznanie się ze złożonym tematem różnorodności. Umożliwia to multiplikatorom i multiplikatorkom oraz ekspertom i ekspertkom zrozumienie podstawowych form dyskryminacji, wypróbowanie interaktywnych metod i krytyczne przemyślenie własnego, osobistego punktu widzenia w tej dziedzinie. Skupiamy się przy tym na formach dyskryminacji i ich współzależnościach (intersekcjonalnie), na które narażeni są ludzie w Europie i na świecie (por. Czollek i in. 2012, s.12). Perspektywa intersekcjonalna uznaje, że tożsamości są złożone i wielowarstwowe oraz że cechy tożsamości (np. płeć i religia) i związana z nimi dyskryminacja mogą się przeplatać i wzajemnie się wzmacniać lub osłabiać (Walgenbach 2012).

Nasz dobór materiałów ma na celu uwrażliwienie, otwarcie oczu i pokazanie możliwości działania w duchu globalnego uczenia się:

Widzimy tu ścisłe powiązania między pedagogiką różnorodności, podejściem świadomym różnorodności w wspieraniu młodzieży a globalnym uczeniem się. Bowiem uprzedzenia i stereotypy nie są wrodzone, ale wyuczone. Tym samym można je według Mecheril (1998) również ponownie zapomnieć.

Przeciwdziałanie dyskryminacji jako program społeczno-polityczny

Centralnym elementem wszystkich strategii przeciwdziałania dyskryminacji jest żądanie konsekwentnego egzekwowania równych praw. Bundeszentrale für Politische Bildung (Federalna Agencja Edukacji Obywatelskiej) w Niemczech podsumowuje niezbędne działania na trzech płaszczyznach:

Po pierwsze, muszą istnieć nie tylko skuteczne pod względem prawnym środki zwalczania dyskryminacji, ale jednocześnie należy wzmocnić świadomość całego społeczeństwa. Odbywa się to na przykład poprzez profesjonalne zajmowanie się różnorodnością w kształceniu pedagogów i pedagożek, multiplikatorów i multiplikatorek, a także w pozaszkolnym kształceniu młodzieży i dorosłych, jak również poprzez kampanie publiczne.

Po drugie, należy domagać się obowiązkowych szkoleń antydyskryminacyjnych w miejscu pracy dla pracowników i pracowniczek oraz kadry zarządzającej, a także równego udziału we wszystkich dziedzinach życia społecznego (Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych 2006). Obejmuje to również przejście na zanonimizowane procedury wyboru kandydatów i kandydatek oraz powołanie instytucji odwoławczych.

Po trzecie, ważne jest dodawanie otuchy osobom zainteresowanym, wzmocnienie ich pozycji i umożliwienie im partycypacji i zaangażowanie, a także uświadomienie im ich możliwości prawnych i wesprzeć poradnie (patrz Scherr 2016/bpb.de).

Pedagogika świadoma różnorodności

Jako koncepcyjne ramy dla wdrożenia uznania różnorodności proponujemy następującą triadę: różnorodność, równouprawnienie i inkluzja. Wymiary te zostaną teraz pokrótce osobno zaprezentowane.

Różnorodność

Różnorodność, zwana również heterogenicznością, oznacza, że wszyscy ludzie są różni, i że stanowi to wzbogacenie i jest źródłem zasobów. Chodzi o poszanowanie różnic między ludźmi i umożliwienie wszystkim równoprawnego uczestnictwa w życiu społecznym. Wymiary lub cechy różnorodności, które wyróżniają wszystkich ludzi i czynią z nich jednostki, to na przykład tożsamość płciowa, seksualność, wiek, migracja, przynależność etniczna i religijna, brak niepełnosprawności, niepełnosprawność/ograniczenia lub klasa/ pochodzenie społeczne/środowisko (por. Benbrahim 2012, 8-22). Chodzi o to, aby „móc być innym bez strachu” (Theodor Adorno 1944/1997, 114).

Różnorodność lub w języku angielskim diversity jest koncepcją ukształtowaną na obszarze Stanów Zjednoczonych od lat 60-tych i 70-tych XX wieku przez czarny ruch praw obywatelskich i wskazującą na strukturalną dyskryminację ludzi, którzy z powodu koloru skóry są dotknięci rasizmem strukturalnym i instytucjonalnym. Różnorodność obejmuje również walki feministyczne, a także walkę osób LSBTIQ* o prawną, społeczną i ekonomiczną równość wszystkich płci i orientacji seksualnych (por. Benbrahim 2012, 8-22).